چاروق دوزی در زنجان
توسط در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۹۵
الف – سابقه
چاروق عبارت از پاپوش و پای افزار است که از قدیم الایام مورد استفاده بوده و باشاکال مختلف و تهیه و ساخته می شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقدیم از چرم بوده است. در فرهنگ معین تحت عنوان چاروق چنین نوشته شده است« چارق { ترکی = چارغ = چاروق} کفش چرمی که بندها بساق پا پیچیده می شود. پا تا به ، پالیک.» درزیر این شرح زیر چاپ شده است.
دراصطلاح محلی به لهجه ترکی چاروق را ( چارخ) تلفظ میکنند.
چاروقی که مورد نظر ماست و هم اکنون درزنجان بصورت یک صنعت دستی ظریف ساخته و عرضه میشود با چاروقی که در ادبیات ما از آن نام برده‌اند( چارقت دوزم کنم شانه سرت « مولوی» ) یا در قدیم مورد استفاده بود، بکلی مغایر و کاربرد آن نیز متفاوت است. جچارق در گذشته نوعی کفش و پاپاوش بوده که از چرم ساخته می شده و در روستاها بیشتر چوپانان از آن استفاده می کرده‌اندو اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه‌هائی که به ساق پا می پیچیده‌اند. درسالهای اخیر نیز در زنجان نوعی از چاروق ساخته می شد که رویه آن از چرم قرمز رنگی بود که دباغهای زنجان با دست عمل می اوردند و کارخانه‌ای نبئود . این نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوک عقابی برگشته و در آن هنگام که بازار کفاشان زنجان رونقی داشت و کفش ماشینی در کار کفش دوزی و کفاشی وقفه ایجاد نکرد. یعنی تا 20 سال پیش ، ازاین نوع چاروق ساخه میشد ولی امروز بطوذ کلی مترک شده و دیگر کسی از آن نو چاروق درست نمی کند.
چاروق ظریف که مورد نظر و مووع بحث ماست فرم وشکل خاصی دارد با مواد اولیه ویژه‌ای که صرفا برای راه رفتن روی قالی و اطاقهای مفروش ساخته می شود که سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولی چند سالی است که بصورت نعلین و پانه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم و رویه آن برنگهای مختلف از نخهای ابریشمی و سیم گلابتون بافته و تزئین می شود.
بمنظور بررسی این صنعت ظریف نوپا در تنها کارگاه کوچکی که تولید چاروق می پردازد پای صحبت استاد آزاد علی محمدی می نشینیم. در مورد سابقه چاروق دوزی میگوید:
چاروق دوزی از خیلی قدیم متداول بود و کشاورزان خودشان آن ار از چرم خام درست میکردند ولی بعدها چرم پخته بکار گرفته شد، ولی بصورت امروزی شاید کمتر از صد سال است که تولید میشود قبل از همه استاد کاری بود بنام جعفر که در این زمینه کار میکرد.
بعد از او شخصی بنام رضا این کار را دنبال کرد و سپس آقای اصغر خطیبی که استاد من بود در این زمینه فعالیت داشت که تا 6 سال پیش تنها کارگاه چاروق دوزی زنجان را اداره میکرد و من تنها شاگرد این کارگاه بودم که از 18 سالگی با ایشان همکاری میکردم و بعدها شاگرد دیگری نیز وارد کارگاه شد پس از 7 سال شاگردی و کار با استاد رموز کار را آموختم و خود کارگاهی مستقل دایر کردم و پنج سالی هست که خودم در این کارگاه فعلا تنهاکارگاه چاروق زنی زنجان است کار میکنم زیر استاد اخیراً کارگاهش را تعطیل کرده و بکار دیگری روی آورده است.
ما قبلاً چاروق‌ها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست میکردیم و امروزه بصورت دمپائی و پاشنه بلند تهیه میکنیم مگر اینکه کسی سفارش داده،بخواهد بصورت سابق برایش بدوزیم.
ب – ابزار کار:
ابزار کاو وسایل مورد استفاده برای تهیه چاروق بشرح زیر است:
1 – گزن ( اصطلاح محلی گعزن) قطعه فلزیست مثل تیغه کارد بطول 17 تا 20 سانتیمتر و به ضخامت 1/5 میلیمتر و پهنای 3 سانتیمتر که یک سر آن با پیچیدن پارچه بصورت درآمده و سر دیگر آن با زاویه‌ای در حدود 60 درجه بصورت تیغه تیزی درآمده که برای بریدن چرم بکار میرود.
2 – چرمکی وسیله‌ای فلزی و برای کوبیدن چرم است و حدود 16 سانتیمتر طول داشته ،قطرش در زول آن متفاوت است.
3 – چکش برای میخکوبی و جا کردن قالب در چاروق با شکل مخصوصی نظیر چکش کفاشان.
4 – قلاب – میله‌ای است فلزی دارای دسته چوبی است و نوک میله بصور قلاب درآمده که برای یافتن رویه چاروق بکار میرود.
5 – درفش – میله ای فلزی است دارای دسته چوبی که نوک میله به پهنای 2 میلیمتر بصورت تیغه درآمده و برای سوراخ کردن چرم بمنظور دوختن و تعیین مسیر سوزن و نخ دوخت بکار میرود.
6 – گازانبر (میخ کش) نظیر گازانبر نجاری با اندازه کوچکتر از آن
7 – گاز چرم کش که دارای ساختمان ویژه‌ای است که گوشه‌ها و لبه‌های چرم را با آن محکم کشیده و روی قالب چوبی سوار و با میخ محکم می کنند
8 – شانه چوبی برای شانه کردن گل‌های روی چاروق.
9 – قیچی معمولی برای بریدن آستری و نخ و مقوا و غیره.
10 – سنگ چاقو تیز کنی ( باصطلاح محلی بلر برای تیز کردن گزن یا نوک درفش.
11 – قالب چوبی به اندازه‌های مختلف.
پ – مواد اولیه مورد نیاز:
مواد اولیه لازم برای تهیه و ساختن چاروق دو دسته است اول موادیکه درساختمان کف و تخت و پاشنه چاروق بکار میرود دوم موادیکه درساختمان رویه مورد مصرف دارد.
اول : مواد مصرف در کف و پاشنه
1 – چرم – چرمیکه برای ساختن چاروق بکار میرود، توسط دباغیهای خود زنجان تهیه می شود- چرم کارخانه‌ای بدرد این کار نمیخورد- این چرم صرفاً از پوست گاو تهیه می شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه میگردد. در ساختمان چاروق‌های سابق تمام کف و و رویه از چرم بود ولی امروزه فقط کف و پاشنه را چرم تشکیل می دهد و رویه از نخهای الوان ابرایشمی است بشرحیکه ذکر خواهند شد.
2 – مقوا: مقوای مورد مصرف همان مقوای معمولی است که برای ساختن جعبه‌های کفش وشیرینی و غیره بکار میرود و آنرا بکار میبرند و آنرا برای صاف بودن داخل چاروق و کف آن بکار مکیبرند که روی آن با پارچه مخملی پوشیده میشود.
3 – فنر آهنی ( فلزی) بین پاشنه و پنجه چاروق بکار میرود برای جلوگیری از خم شدن و تا خوردن کفو تخت چاروق ( بین مقواو چرم).
4 – چوب: برای تهیه پاشنه از چوب استفاده می شود بدین ترتریب که چوب را بصورت پاشنه بارتفاع 3 تا 4 سانتیمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، که قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خریداری و درساختمان چاروق بکار میبرند.
5 – پارچه مخمل: باری آستر چاروق و پوشش رویه پاشنه چوبی.
6 – میخ : باری اتصال کف چاروق به پاشنه و محکم کردن آستری بر روی پاشنه و اتصال چرم زیر پاشنه چوبی از میخهای چهار گوش زیر ( میخ سایه) استفاده میشود.
دوم : مواد مورد مصرف در رویه چاروق:
1 – زیگزال زری دار: نوار باریکی است بصورت زیگزال که در تبریز بافتهو تهیه می شود و به دو رنگ زرد ( طلائی) وسفید ( نقره‌ای) درچاروق دوزی بکار میرود. در اطزراف رویه چاروق دو یا سه ردیف از این نوار با نخ به قسمت چرمی دوخته می شود و داخل پاشنه نیز به وسیله زیگزال زینت داده می شود.
2 – سیم گلابتون: جنس همان سیم گلابتونی که در کرهای زردی دوزی مشهد یا گلدوزی بمنظور تهیه سجاده و جانمازی و رومیزی و غیره بکار میرود در رویه چاروق استفاهد می شود. سیم گلابتون ازپاکستان وارد می شود و چاروق دوزها از تهران خریداری میکنند با خامت‌های متفاوت و رنگهای سفید ( نقره‌ای) و زرد( طلائی) سیم گلابتون اکثراً بصورت مخلوط و تابیده شده با نخ ابریشم باری بافتن رویه چاروق بکار میرود.
3 – نخ ابریشم : نخ ابریشم برنگهای مختلف سفید ،زرد، قرمز، مشکی، آبی، و سبز بکار گرفته می شود که برای یافتن رویه چاروق که به تنهائی و یا مخلوط و تایید شده با سیم گلابتون مصرف میشود.
4 – نخ دوخت: نخ قرقره معمولی که د ویا سه لایه بهم تاییده ده و برای دوختن زیگزال به قسمت چرمی رویه بکار میرود.
5 – نخ تابیده ( اطلاح محلی ارش Arech) به قطر یک میلیمتر برای دوختن و جمع کردن ازاطراف چرم کف چاروق بشرحی که خواهد آمد.
ت – طرز تهیه و دوخت چاروق:
برای ساختن چاروق مراحل مختلفی وجود دارد به تتریب زیر:
1 – قبلاً یک ورق چرم بزرگ را به اندازه‌ای مختلف که مورد نظر است مطابق شکل 9 که نظیر شکل کف یا اطوری معمولی است و بریده و آنها را در ظرفی پر از آب خیس میکنند تا برای دوختن و قالب کشیدن نرمتر و آسانتر باشد.
2 – سپس هر یک از چرمهای خیس شده را از طول تا کرده و تقریبا از وسط کناره بوسیله درفش سوراخ میکنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرینه و یک اندازه باشد.
3 – س از این مرحله از یک سوراخ کناره با نخهای تابیده ( ارش) شروع بکوک زدن میکنند تا بسوراخ قرینه برسند بطوریکه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور کند، بعبارت دیگر پس از دوخته شدن از کف چاروق، نمایان نبوده و دیده نمی شود. ثانیاً نخ را کمی می کشند تا اطراف چرم مثل سر یک کیسه یا لیفه قدری جمع شود و سپس برای صرفه جویی در مصرف چرم تکه کوچکی از چرم بشکل مربع به قسمت پاشنه دوخته می شود.
4 – پس از اینکه چرم با ین صورت درآمد آنرا به قالب چوبی میب کشند و بعداً اطراف چرم یعنی قسمتهای کوک شده را با گاز چرم کش گرفته و محکم میکشند و با میخ بر روی اقلب چوبی محکم میکنند، چرم در این مرحله هنوز خیس است ولی وقتی بقالب کشیده شد و میب مناد تا خشک شود و شکل اصلی را بخود بگیرد.
5 – پس از خشک شدن چرم فنر- گذاری پاشنه شروع شده و از قالب خارج می شود.
6 – پس از خارج شدن از قالب‌مقوای کف چاروق چسبانده می شود و زیگزال اطراف چاروق ( یک یا دو ردیف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چغاروق به صورت آستر چسبانیده می شود.
7 – پس از این مرحله پاشنه نیز بوسیله میخ به قسمت چرمی محکم شده ولی قبلاً بدنه پاشنه چوبی با پارچه مخملی پوشیده می شود( بوسیله چسب می‌چسبانند)
8 – پس از کشیده شدن آستر مجددا چاروق نیمه تمام به قالب چوبی کشیده میشود و برای ایفتن رویه آماده می گردد.
9 – برای یافتن رویه قبلاً رشته نخی از نوک چاروق به قسمت کب قالبی چوبی بنام نخ شیرازه کشیده می شود که دو لایه است و درقسمت B سرنخهای شیرازه با میخ بر کعب قالب چوبی نشسته و محکم می شود.
10 – رویه چاروق را رشته نخهای بافته شده بصورت خطوط موازی و عمود بر شیرازه بفواصل 5/1 تا 2 میلیمتر تشکیل میدهد ولی در بافتن رویه از یک رنگ نخ استفاده نمی شود بلکه این رشته نخهای موازی که درچاروق‌های نمره بزرگ به 28 تا 30 ردیف موازی میرسد حداقل از چعهار نرگ تشکیل می شود که بصورت چهار یا پنج ردیف متوالی ازیک رنگ را شامل می شود و هر یک از این رشته‌ها با قلاب یا بصورت زنجیره‌ای بافته می شود و یا از نخ تابیده شده با سیم گلابتون نخ کشی می شود بدین ترتریب که یک سر نخ یا زنجیره به یک لبه چرم محکم شده و دذر وسط به نخ شیرازه محکم می گردد و با همان طول به لبة قرینة چرم متصل می ود.
11 – پس از تمام شدن رویه، اطراف نخ شیرازه بصورت قرینه سه ردیبف قلاب دوزی می شود و به ترتیبی که جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود یک سانتیمتر می رسد و نخ شیرازه پوشیده شده و دیده نمی شود. ردیف اول و دوم بوسیله نخ ابریشم و ردیف سوم یا کنارهای شیرازه بوسیله سیم گلابتون بافته شده و سر این سه ردیف نخ از دو طرف بخود چرم محکم میشود.
12 – پس از پایان کار رویه و شیرازه، دهنه چاروق بنام پرده‌بند بافته یم شود که آنهم عبارت از چهار رئیف نخ موازی است از جنس نخ تابیده ( ارش) که در وسط به شیرازه محکم می شود و سپس روی این چهار ردیف توسط نخهای ابریشمی برنگهای مختلف بافته یمشود بنحویکه عرض پرده‌بند نیز یک سانتیمتر میرسد.
13 – ردیف آخری زیگزال به محل اتصال مخمل توئی و کناره چرم دوخته می شود.
14 – آخرین مرحله ساختن گل‌های رویه چاروق است. هر لنگه چاروق داری دو گل منگوله شکل اسیت که باصطلاح محلی ( قوتاژلاGottaz ) نامیده میشود یک گل در نوک پنجه و گل دبگر در محل تلاقی شیرازه و پرده‌بند تعبیه می شود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدینمعنی که گل نوک پنجه بطور جداگانه از طریق جمع کردن چند رشته نخ ابریشم که مثل جاروی کوچکی بسته می شود ساخته می شود و با قیچی یکدست شده و سپس با شانه چوبی شانه می شود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآید ولی گل روی پرده‌بند از جمع شدن سرنخهای پرده‌بند و شیرازه فراهم میاید و سپس از طریق شانه زدن بصورت گل در‌می آید بدیت ترتیب گل نوک پنجه بعد ازبافته شدن رویه نوک پنجه دوخته می شود و یک رنگ است ولی گل رویه پرده‌بند که د ورنگ است در جای خود محکم بوده و بعداً تعبیه می شود.
اگر یک نفر به تنهائی کار کند بطور متوسط در روز قادر به تهیه 4 تا 5 جفت چاروق می باشددرنتیجه می توان تولید متوسط روزانه شهر را در حدود 20 تا 25 جفت محسوب داشت.
هر جفت چاروق در حدود / 200 ریال مواد و مصالح اولیه میبرد که پس از خاتمه کار جفتی 450 تا 550 ریال بفروش میرسد.
قیمت اولیه ورد نیاز بنا به اظهار استاد کار مربوط در حال حاضر بشرح زیر است:
چرم کیلوئی 420 ریال نخ ابریشم یک لایه کیلوئی 600 ریال سیم گلابتون کیلوئی 3000 ریال زیگزال هر بسته ( شامل 18 یارد) 60 ریال نخ قیطانی کیلوئی 1100 ریال برای دریافت شیرازه نخ تابیده ( ارش) کیلوئی 350 ریال پاشنه بصورت ساخته شده جفتی 20 ریال مخمل برای هر جفت حدود 35 ریال.
در حال حاضر استقبال از چاروق افزایش یافته و برای خرید آن قبلاً باید به سازنده سفارش داد ولی متاسفانه بمنظور تولید بیشتر تا حدی ازکیفیت هنری کار کاسته شده است جا دارد در این زمینه تشویق و ارشاد اصولی و منطقی از طرف‌مقامات مسوول بعمل آید و تولیدکنندگان مورد حمایت قرار گیرند.
